Ο ναρκισσισμός στην εποχή των αντανακλάσεων

Ο ναρκισσισμός είναι μια “τοξική” συμπεριφορά μια έννοια που χρησιμοποιούμε πολύ συχνά πλέον, για να ονοματίσουμε ένα έντονο κοινωνικό φαινόμενο.
Θέλω όμως να κάνω ξεκάθαρο πως άλλο πράγμα είναι η ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας και άλλο τα ναρκισσιστικά στοιχεία που μπορεί να εμποτίσουν μια προσωπικότητα, ακόμη και μέσα από την κοινωνική ναρκισσιστική κουλτούρα της εποχής.

Ενώ μια ναρκισσιστική διαταραχή είναι μια βαθιά ψυχική δομή, ένα μοτίβο που ριζώνει στο πρώιμο τραύμα της αναγνώρισης ,στη στιγμή που το παιδί δεν ένιωσε ότι το βλέμμα του γονιού το είδε και το αναγνώρισε αληθινά.
Κάθε είδους ναρκισσιστική άμυνα γεννιέται μέσα από εκείνη την απόρριψη που αντίκρισε το παιδί στον γονιό, όταν καθρεφτιζόταν μέσα του.
Από το πώς «διαβάστηκε» στα μάτια του γονέα, το παιδί θα καταγράψει το πόσο σημαντικό είναι και αυτή η καταγραφή, πιθανότατα, θα το συνοδεύει σε όλη του τη ζωή.

Η ψυχολογία του 20ού αιώνα ασχολήθηκε εκτενώς με αυτή την πληγή.
Ο Sigmund Freud ήταν ο πρώτος που μίλησε για τον ναρκισσισμό ως στάδιο της ψυχικής ανάπτυξης, όπου το Εγώ στρέφεται προς τον εαυτό του αναζητώντας ευχαρίστηση και έλεγχο.
Αργότερα, ο Heinz Kohut (1971) επαναπροσδιόρισε τον ναρκισσισμό ως τραύμα καθρεφτίσματος: όταν ο φροντιστής δεν προσφέρει το βλέμμα εκείνο που “αναγνωρίζει” την ύπαρξη του παιδιού, τότε η ψυχή δημιουργεί μια ψευδή εικόνα για να επιβιώσει.
Αυτή η εικόνα, που κάποτε υπηρέτησε την επιβίωση, στην ενήλικη ζωή γίνεται παγίδα.

Ο Otto Kernberg (1975, 1984) περιέγραψε την πιο παθολογική μορφή του φαινομένου, όπου το Εγώ διογκώνεται εις βάρος των άλλων, οδηγώντας σε ψυχρότητα, χειρισμό και αδυναμία συναισθηματικής σύνδεσης.
Και πιο πρόσφατα, οι Pincus & Lukowitsky (2010) απέδειξαν ερευνητικά ότι ο ναρκισσισμός εκφράζεται σε δύο βασικούς άξονες: μεγαλομανή και ευάλωτο δύο αντίθετοι καθρέφτες που αντανακλούν το ίδιο κενό.

Είναι γεγονός ότι ζούμε στην εποχή των αντανακλάσεων.
Μια εποχή όπου η εικόνα προηγείται της ουσίας και η επιβεβαίωση έχει γίνει κοινωνικό νόμισμα όπου ακόμα και η αξία ενός ανθρώπου μοιάζει να κοστολογείται.
Σύμφωνα με έρευνες των Twenge & Campbell (2018), τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά στις νεότερες γενιές έχουν αυξηθεί σημαντικά, ενώ ο μέσος όρος ενσυναίσθησης έχει μειωθεί.
Η καθημερινή έκθεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ενισχύει την ψευδή αίσθηση αυτοεικόνας, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο προβολής και σύγκρισης.

Η κουλτούρα του “φαίνεσθαι” μάς απομακρύνει από το “είμαι”.
Η πολιτισμική ψυχή, όπως την περιέγραψε ο Christopher Lasch στο έργο του The Culture of Narcissism, ζει σε συνεχή αναζήτηση θαυμασμού αλλά πίσω από αυτή την αναζήτηση υπάρχει ένα βαθύ υπαρξιακό άγχος: ο φόβος της ασημαντότητας.

Αυτό που αναγνωρίζω, είναι πως όσο περισσότερο παλεύει το άτομο για να επιβιώσει, τόσο περισσότερο χάνεται η υπαρξιακή του ουσία.
Και όσο αυτή η ουσία απομυζάται από την αγωνία και την καθημερινή ψυχική τρομοκρατία που μας ποτίζει η εποχή, τόσο ισχυρότερη γίνεται η προσκόλληση στην εικόνα.

Μερικές φορές νιώθω πως ζούμε ένα κοινωνικό πείραμα:
να δούμε ως πού μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος, πόση πίεση μπορεί να αντέξει, πριν χάσει την επαφή με τη συνείδησή του.
Άραγε, μιλάμε για επιβίωση ενάντια στην ψυχή;
Και αν ναι, τι φέρνει αυτό κοινωνικά; Ποιο είναι το ζητούμενο;

Ίσως ο άνθρωπος που δεν έχει βάθος και κέντρο να είναι πιο εύκολα διαχειρίσιμος, πιο ευκολόπιστος απέναντι σε κάθε εικόνα που του προβάλλεται
κι αν αυτό είναι το ζητούμενο της εποχής, τότε η εξάρτηση από την εικόνα δεν είναι πια μόνο ατομικό φαινόμενο∙ είναι πολιτισμική ασθένεια.

Ο ναρκισσισμός, σύμφωνα με τη σύγχρονη ψυχοδυναμική θεώρηση, είναι ένα σύστημα αμυνών απέναντι στο αίσθημα ανεπάρκειας και στη ντροπή που το άτομο νιώθει για τον εαυτό του καθώς και απέναντι στη μη παροχή αγάπης και προσοχής από τα σημαντικά πρόσωπα της ζωής του.

Το Εγώ, μη αντέχοντας το πλήγμα αυτής της έλλειψης, χτίζει μια Περσόνα αυτάρκειας και μεγαλείου, ένα ψευδές περίβλημα δύναμης που καλύπτει την εσωτερική ανασφάλεια.

Αυτή η ταύτιση με την Περσόνα, όπως θα έλεγε ο Carl Jung, αποκόπτει το άτομο από τη δυνατότητα να αντικρίσει τη Σκιά και τον Εαυτό, δημιουργώντας μια ισχυρή ψευδαίσθηση ελέγχου και υπεροχής πίσω από την οποία κρύβεται φόβος, ευαλωτότητα και μοναξιά.

Η ναρκισσιστική δομή, λοιπόν, δεν είναι πραγματική δύναμη· είναι εύθραυστη άμυνα.

Οι βασικές μορφές του ναρκισσισμού

Μεγαλομανής Ναρκισσισμός

Η πιο εμφανής εκδοχή.
Ο άνθρωπος που χρειάζεται να βρίσκεται στο επίκεντρο∙ που φοβάται να δείξει οποιαδήποτε αδυναμία.
Πίσω από αυτή την υπεροψία υπάρχει μια παιδική κραυγή: «Δες με, επιτέλους».
Αν δεν τον θαυμάσουν, καταρρέει∙ αν δεν έχει τον έλεγχο, νιώθει αόρατος, μηδαμινός.

Το τραύμα εδώ είναι η αγάπη υπό όρους «με αγαπούν μόνο όταν είμαι τέλειος, όταν ξεχωρίζω».

Στη θεραπεία, η αποκάλυψη αυτής της ευαλωτότητας είναι καθοριστική για την αποδοχή του εαυτού.
Η αναγνώριση της ατέλειας γίνεται η πύλη προς την αυθεντική δύναμη.

Στην ψυχαναλυτική θεωρία:

Ο Kernberg θεωρεί τον μεγαλομανή τύπο ως την κεντρική δομή της ναρκισσιστικής προσωπικότητας.

Οι υπόλοιποι τύποι είναι παραλλαγές ή αμυντικές μετατοπίσεις αυτής της δομής.

Ευάλωτος Ναρκισσισμός

Η σιωπηλή όψη του φαινομένου.
Φαινομενικά ταπεινός και ευαίσθητος, στην πραγματικότητα κουβαλά έντονη εσωτερική ντροπή και φόβο απόρριψης.
Είναι εκείνος που βιώνει βαθιά μοναξιά, αλλά φοβάται να εμπιστευθεί.
Συχνά κρύβει συναισθήματα μνησικακίας και θυμού, τα οποία εκφράζονται έμμεσα, μέσα από απόσταση ή σιωπή.

Η αυτοεκτίμησή του εξαρτάται από την αποδοχή των άλλων· γι’ αυτό, στην αρχή κάθε σχέσης προσφέρει υπερβολικά πολλά, προσπαθώντας να κερδίσει αγάπη και αποδοχή.
Όμως, με τον καιρό, αποσύρει σταδιακά αυτά που προσέφερε, νιώθοντας πικρία και ρίχνοντας το φταίξιμο στον άλλον.

Ρίζα: Παιδική εμπειρία έλλειψης συναισθηματικής ασφάλειας ή υπερβολικής κριτικής. Δεν τον θαύμασαν ούτε όταν πέτυχε· ένιωσε πως ό,τι κι αν κάνει, δεν είναι ποτέ αρκετό.
Σχέσεις: Παθητικοεπιθετικός ρόλος, θυματοποίηση, εξάρτηση.
Θεραπεία: Επανένωση με το Εσωτερικό Παιδί, αποδοχή της αξίας του χωρίς την ανάγκη εξωτερικής επιβεβαίωσης.

Κακοήθης Ναρκισσισμός

Η πιο σκοτεινή μορφή, όπου η ναρκισσιστική πληγή έχει μετατραπεί σε επιθετικότητα και κυριαρχία.
Το άτομο έχει χάσει κάθε ενσυναίσθηση και χρησιμοποιεί τους άλλους ως μέσα για επιβολή και έλεγχο.
Σύμφωνα με τον Kernberg, εδώ ο ναρκισσισμός συνδυάζεται με αντικοινωνικά και σαδιστικά στοιχεία· πρόκειται για προσωπικότητες που αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσα από το πρίσμα της εξουσίας και της κυριαρχίας.
Οι άνθρωποι γύρω τους δεν βιώνονται ως ξεχωριστές υπάρξεις, αλλά ως μαριονέτες στο παιχνίδι δύναμης που οι ίδιοι ενορχηστρώνουν.

Ρίζα: Τραύμα εξευτελισμού και βαθιά ταύτιση με τον θύτη.
Θεραπεία: Μακρά ψυχοδυναμική εργασία∙ η ενσυναίσθηση πρέπει να ξαναχτιστεί από το μηδέν.

Κοινοτικός Ναρκισσισμός

Μια πιο ύπουλη μορφή, που τη συναντάμε συχνά σε θεραπευτικά ή “αλτρουιστικά” περιβάλλοντα.

Το άτομο νιώθει ξεχωριστό επειδή “προσφέρει”, “νοιάζεται”, “θεραπεύει”.
Όμως η καλοσύνη του γίνεται εργαλείο επιβεβαίωσης αλλά και χειρισμού:
«Εγώ ξέρω τι πρέπει να κάνεις για να γίνεις καλά· αν δεν το κάνεις, θα πάθεις κακό».

Συχνά προβάλλουν μπροστά τους ένα μεγαλειώδες ον ή έναν πνευματικό δάσκαλο (είτε πραγματικό είτε φαντασιακό), μέσω του οποίου ασκούν έλεγχο στους άλλους.
Μπορεί ακόμη και να πιστεύουν πως οι ίδιοι είναι αυτό το μεγαλειώδες ον γι’ αυτό και απαιτούν όχι μόνο υπακοή, αλλά και υπηρέτηση, θεωρώντας πως η εξουσία τους είναι “θεόσταλτη”.
Αν δεν αναγνωριστεί η προσφορά ή η ανωτερότητά τους, πληγώνονται βαθιά και γίνονται εκδικητικοί ή απορριπτικοί.

Ρίζα: Παιδί που έμαθε πως η αποδοχή έρχεται μέσα από την προσφορά ή μέσα από τη συναλλαγή: «αν κάνεις αυτό, θα σου δώσω αυτό».
Θεραπεία: Εργασία πάνω στη Σκιά του “καλού ανθρώπου”, αποδοχή του εγωισμού και της ανθρώπινης ανάγκης χωρίς ενοχή∙ καλλιέργεια αυθεντικής προσφοράς που δεν χρειάζεται θαυμασμό ή έλεγχο.

Πνευματικός Ναρκισσισμός

Ο ναρκισσισμός της “ανώτερης συνειδητότητας”.
Εμφανίζεται συχνά σε θεραπευτές, πνευματικούς δασκάλους ή ανθρώπους που πιστεύουν πως έχουν “ξεπεράσει” το ανθρώπινο κομμάτι τους.
Είναι η ταύτιση με το φως και η απόρριψη της σκιάς.
Απορρίπτουν οτιδήποτε θεωρούν “μίασμα” μπορεί να γίνουν επικριτικοί και απορριπτικοί, στο όνομα του “άσπιλου φωτός” και της “καθαρής δόνησης”.

Σύμφωνα με τον Jung, «κανείς δεν φτάνει στο φως χωρίς να περάσει μέσα από το σκοτάδι του».
Η αποφυγή της σκιάς δεν είναι φώτιση είναι αποσύνδεση από την ψυχή.

Θεραπεία: Εκπαίδευση στην ταπεινότητα, ενσάρκωση της ανθρώπινης εμπειρίας, αποδοχή των συναισθημάτων και των ατελειών ως μέρους της ολοκληρωμένης ύπαρξης.

Υγιής Ναρκισσισμός

Η μόνη μορφή που αξίζει να καλλιεργηθεί.
Όπως είπε ο Kohut, είναι η ρίζα της αυτοεκτίμησης:
η ικανότητα να αγαπάς τον εαυτό σου χωρίς υπεροψία, να στέκεσαι χωρίς να χρειάζεται να κυριαρχήσεις.

Αυτή η αγάπη γεννιέται τη στιγμή που το βλέμμα που κάποτε έλειψε, το προσφέρεις εσύ στον εαυτό σου.
Όταν, μέσα από την αυτοφροντίδα, μαθαίνεις σιγά σιγά πώς είναι να είσαι εκεί για σένα να σε στηρίζεις, να σε ακούς, να σε φροντίζεις.

Η αυτοεκτίμηση δεν κερδίζεται μαγικά
αν δεν έχεις τραφεί από αυτήν στα παιδικά σου χρόνια, χρειάζεται καλλιέργεια και επαναμάθηση.
Μπορεί όμως να αναπτυχθεί και να κερδίσει τον χώρο που της αξίζει μέσα στον ψυχισμό σου
έναν χώρο σταθερό, φωτεινό και αληθινό, όπου η αξία σου δεν εξαρτάται πια από κανένα βλέμμα έξω από σένα.

Η θεραπεία αρχίζει όταν σταματήσουμε να ζητάμε να μας δουν
και αρχίσουμε εμείς να μας βλέπουμε αληθινά.
Όταν το Εγώ πάψει να χρειάζεται θαυμασμό και αρχίσει να επιθυμεί σύνδεση.
Όταν το φως δεν είναι πια προβολή, αλλά επίγνωση.

Στη γλώσσα του Jung, ο ναρκισσισμός είναι η υπερταύτιση με την Περσόνα τη μάσκα που φοράμε για να μας αποδεχτούν κοινωνικά, για να ενταχθούμε σε συστήματα, ομάδες, “κλίκες”.
Όσο περισσότερο ταυτιζόμαστε με αυτή τη μάσκα, τόσο πιο πολύ απομακρυνόμαστε από τη Σκιά και τον Εαυτό.

Η θεραπεία, επομένως, δεν είναι να καταστρέψουμε την εικόνα
η λύση δεν βρίσκεται στην άρνηση της Περσόνας, αλλά στην αποκρυπτογράφηση της Σκιάς στην κατανόηση των φόβων που κρύβει και στην ενοποίησή της με το υπαρξιακό μας σύνολο.

Η Σκιά δεν είναι εχθρός·
είναι η αλήθεια που δεν χωρούσε μέσα σε αυτό που μας έμαθαν να θεωρούμε “φως”.
Είναι το κομμάτι της ψυχής που περιμένει να αναγνωριστεί, για να μας κάνει ολόκληρους.