Τι είναι η Ομαδική Αναλυτική Ψυχοθεραπεία

Ο ιδρυτής της ομαδικής θεραπείας ήταν ο Siegmund Heinrich Foulkes (1898 – 1967). Ο Foulkes σπούδασε ιατρική στα πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης, του Μονάχου και της Φρανκφούρτης, από όπου αποφοίτησε το 1923. Επεξέτεινε τις σπουδές του στην ψυχιατρική με τον Otto Pötzl στη Βιέννη και στη νευρολογία με τον Kurt Goldstein, του οποίου ήταν βοηθός για δύο χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου , ήρθε σε επαφή για πρώτη φορά με την ψυχολογία των Gestalt, η οποία επηρέασε τη μετέπειτα εργασία του με ομάδες. Το ενδιαφέρον του για ψυχολογικά προβλήματα τον οδήγησε στα γραπτά του Φρόιντ και τελικά σε μια εκπαίδευση επάνω στην ψυχανάλυση, στη Βιέννη, με την Helene Deutsch. Στο πλαίσιο της εκπαίδευσής του, παρακολούθησε σεμινάρια με επικεφαλής τον Wilhelm Reich, ενώ το 1930 εντάχθηκε στο νεοσύστατο Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο της Φρανκφούρτης, όπου διορίστηκε διευθυντής της Κλινικής. Μοιράστηκε το κτίριο με το διάσημο Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας και ήρθε σε επαφή με τα μέλη του, στα οποία εκείνη την εποχή συμπεριλαμβάνονταν ο Max Horkheimer, ο Theodor W. Adorno, ο Erich Fromm και ο Herbert Marcuse. Ήταν, επιπλέον, προσωπικός φίλος του κοινωνιολόγου, Norbert Elias, και η συνεργασία τους αργότερα θα κατέληγε σε μια βαθιά επιρροή στις θεραπευτικές του ιδέες. Μεταξύ άλλων αντλεί από αυτόν βασικές έννοιες όπως η πρωταρχική κοινωνικοποίηση του ατόμου, την ανάγκη του ανήκειν σε μια ομάδα και την προσήλωση σε μια διαπροσωπική και πολιτιστική μήτρα.

Αφού ο Χίτλερ ήρθε στην εξουσία, μετά από πρόσκληση του Ernest Jones ταξίδεψε στο Λονδίνο μέσω Παρισιού και εγκαταστάθηκε στην Αγγλία το 1933 ως πρόσφυγας με τη σύζυγό του Erna και τα τρία παιδιά τους και συνέχισε να εργάζεται. Για να το κάνει αυτό έπρεπε να αποκτήσει βρετανική ιατρική άδεια, βέβαια, και να γίνει μέλος της Βρετανικής Ψυχο-Αναλυτικής Εταιρείας. Σε αυτό τον βοήθησε και πάλι ο Ernest Jones.

Άρχισε να πειραματίζεται με την ομαδική θεραπεία ως μέσον ψυχοθεραπείας το 1940. Δέχτηκε μεγάλη επιρροή από τον κοινωνιολόγο Norbert Elias, η οποία τον ώθησε σε μία νέα αντίληψη της ως τότε δυαδικής σχέσης ατόμου – ψυχοθεραπευτή, δίνοντας μία νέα σύνθεση αλλά και μία νέα οπτική της έκφρασης του ατόμου μέσα στην ομάδα. Στην εξελικτική της πορεία αυτής της μεθόδου, προστέθηκε η εργασία πολλών μελετητών, όπως ο Kurt Lewin (1890 – 1947). Η πρωτόγνωρη αυτή μετακίνηση, δίνει στο άτομο τη σταδιακή ενσυναίσθηση ότι η συσχέτισή του με τους γονείς αποκτά άλλη βαρύτητα, καθώς αντιπροσωπεύει την οπτική που έχει δομήσει, εν τέλει, το άτομο για την κοινωνία. Το κάθε άτομο, μέσα από την αλληλοσυσχέτιση που είχε με την οικογένεια, επηρεάζει καθόλη τη διάρκεια της ζωής του τον τρόπο επικοινωνίας του.

Στην πορεία του Foulkes είχε μεγάλη επίδραση και το έργο του Kurt Goldstein (1878 – 1965), με τον οποίο συνεργάστηκε για αυτά τα δύο χρόνια μαθητείας.

Λίγα λόγια για τον Goldstein:
Ο Goldstein εργάστηκε σε μια ψυχολογική κλινική του Königsberg μεταξύ του 1906 και του 1914. Εκεί ανακάλυψε πως οι ασθενείς ελάμβαναν ανεπαρκή ψυχολογική θεραπεία για τις μετατραυματικές τους διαταραχές μετά πολέμου. Μετά τον Α ‘Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Goldstain εκμεταλλεύτηκε μια μεγάλη ποικιλία περιπτώσεων εγκεφαλικών τραυματισμών στην κλινική και δημιούργησε το Ινστιτούτο Έρευνας για τις Διαταραχές του Εγκεφάλου σε στενή συνεργασία με τον Adhémar Gelb – ψυχολόγο της θεωρίας των gestalt. Οι δύο συνεργάστηκαν σε 16 άρθρα, εκ των οποίων το πιο σημαντικό ήταν επάνω στην οπτική αγνωσία. Ο Goldstein διετέλεσε διευθυντής της κλινικής μέχρι το 1930. Εκεί ανέπτυξε επίσης τη θεωρία του σχετικά με τις σχέσεις εγκεφάλου-μυαλού.

Ο Γκόλντσταϊν συνελήφθη και φυλακίστηκε σε κελάρι αφού ο Χίτλερ διορίστηκε Καγκελάριος το 1933. Μετά από μια εβδομάδα, αφέθηκε ελεύθερος με την προϋπόθεση να υποσχεθεί αμέσως να εγκαταλείψει τη χώρα και να μην επιστρέψει ποτέ. Για τον επόμενο χρόνο, ο Goldstein έζησε στο Άμστερνταμ και δημοσίευσε το αριστούργημά του The Organism, με τη βοήθεια του Rockefeller Foundation.

Τον Οκτώβριο του 1934 ο Goldstein μετανάστευσε στις ΗΠΑ και έγινε πολίτης τον Απρίλιο του 1941. Ήταν νευρολόγος στο ψυχιατρικό ίδρυμα στη Νέα Υόρκη και συνδέθηκε με το Πανεπιστήμιο Κολούμπια στη Νέα Υόρκη. Εργάστηκε στο Montefiore College. Από το 1940 έως το 1945, εργάστηκε ως εκπαιδευτής νευρολογικών υπηρεσιών στην Ιατρική Σχολή Tufts της Βοστόνης. Επέστρεψε το 1946 και άνοιξε ένα ιδιωτικό γραφείο στη Νέα Υόρκη.

Ο Goldstein εφηύρε τον όρο «αυτοπραγμάτωση» ενώ βρισκόταν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εκεί γνώρισε τον Abraham Maslow, έναν Αμερικανό λόγιο από το Πανεπιστήμιο Brandeis. Η θεωρία του Goldstein, ιδίως η αυτοπραγμάτωση, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον Maslow. Για τη «θεωρία ιεραρχίας αναγκών – κίνησης» του Maslow, αυτή η ιδέα θα αποτελούσε μία βάση, αλλά δεν ήταν η αρχική ιδέα του Goldstein που έπαιζε ζωτικό ρόλο στην ιεραρχία των αναγκών του Maslow. Ο Maslow περιέγραψε αργότερα την αυτοπραγμάτωση ως επίγνωση του πλήρους δυναμικού και της προσωπικής ανάπτυξης και πίστευε ότι μόνο εάν ικανοποιηθούν οι βασικές ανάγκες θα επιτευχθεί η αυτοπραγμάτωση.

Το βιβλίο του The Organism περιγράφει την ολιστική προσέγγιση του Goldstein. Ο Goldstein προσπάθησε να κατανοήσει τα φαινόμενα ως στοιχεία ενός ολιστικά αντιληπτού οργανισμού, αντί να τα ταξινομεί ως ειδικά γεγονότα. Ο Goldstein ισχυρίστηκε ότι μια ολιστική προσέγγιση ήταν απαραίτητη για να κατανοήσουμε πλήρως τι βιώνει το σώμα. Σε ένα απόσπασμα από το The Organism, δηλώνει:

Ο Goldstein υποστήριζε ότι οι άνθρωποι «τεμαχίζουν» ασυνείδητα την κάθε κατάσταση που αντιμετωπίζουν μέσα σε ένα σύστημα, εάν βρεθούν μπροστά σε ένα επιστημονικό φαινόμενο, για να το κατανοήσουν καλύτερα. Ωστόσο, η ουσία ή η ύπαρξη της οντότητας χάνεται με αυτόν τον τρόπο. Ο Goldstein θεωρούσε σημαντικό να κατανοήσει κανείς την κατάσταση στην οποία συνέβη το φαινόμενο, παρά να προσπαθήσει να κατανοήσει από μόνη της την κάθε πλευρά μιας κατάστασης.

Έτσι, ανέπτυξε μια μέθοδο που αναλύει μια κατάσταση ή ένα φαινόμενο ολιστικά αντί να κοιτάζει απλώς ένα μεμονωμένο γεγονός. Πρώτον, οι ερμηνείες πρέπει να λαμβάνονται στο σύνολό τους όταν παρατηρούμε μια κατάσταση, χωρίς να δίνουμε ιδιαίτερη προτεραιότητα σε ένα στοιχείο του φαινομένου. Κατά τον προσδιορισμό του φαινομένου, ένα μέρος του που μας φαίνεται ενδιαφέρον, δεν πρέπει να μονοπωλεί την προσοχή. Αντίθετα, η ολιστική προσέγγιση περιλαμβάνει έναν ορισμό του φαινομένου από κάθε άποψη χωρίς προκατάληψη. Τέλος, ο Goldstein υποστήριζε ότι όλα τα φαινόμενα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και σε σχέση με την κατάσταση στο σύνολό της.

Η κλασσική εργασία του πάνω στα αποτελέσματα των εγκεφαλικών βλαβών, έδωσε υλικό για να ενδυναμώσει τη δική του κατεύθυνση ο Foulkes προς μια δυναμικο-πεδιακή θεωρία της προσωπικότητας, βασισμένη σημαντικά σε μια νέα εκδοχή ψυχολογίας βασισμένη στην έννοια των Gestalt που ο Γκολσταιν είχε ήδη εισηγηθεί. Η θέση του τελευταίου ότι ο κάθε ατομικός νευρώνας λειτουργεί ως ένα κομβικό σημείο στο πλέγμα του νευρικού συστήματος, ώθησε τον Foulkes ακόμα περισσότερο στο συμπέρασμα ότι η οντότητα του ανθρώπου είναι βαθιά κοινωνική και όχι ατομική. Αναπόφευκτα, επηρεαζόμαστε από την κοινωνία, την κουλτούρα, την ομάδα, την οικογένεια στην οποία ζούμε ως άτομα.

Τι είναι όμως οι νευρώνες;

Είναι μικροσκοπικά κύτταρα που συμμετέχουν σε λειτουργίες που σχετίζονται με το νευρικό σύστημα. Δημιουργούνται στον ιππόκαμπο και υπάρχουν εκατομμύρια από αυτά. Θεωρείται ότι στον εγκέφαλο διαθέτουμε περίπου 100 δισεκατομμυρια κατά τη στιγμή της γέννησής μας – σύμφωνα με το πανεπιστήμιο του Maine . Αυτή η ποσότητα όμως χάνεται μετά τα 80 μας χρόνια σε ποσοστό έως και 30%. Κάθε κύτταρο συνδέεται με τον εγκέφαλο μέσα από βολές ηλεκτρικών ερεθισμάτων. Το κάθε κύτταρο παράγει δενδρίτες, οι οποίοι εκτείνονται και συνδέονται με τα υπόλοιπα κύτταρα. Το κάθε ένα από τα κύτταρα μπορεί να έχει εώς και 30.000 συνδέσεις. Έτσι δημιουργείται ένα πολύ ενεργό νευρωνικό δίκτυο. Τέλος, το κάθε κύτταρο αποτελείται από τον πυρήνα, τους δενδρίτες, το κυτταρικό σώμα, τα κύτταρα schwann, τη μυελίνη, τον τερματικό άξονα, τον κόμβο του ranvier και, τέλος, τον άξονα.

Με βάση αυτό το σκεπτικό και ορμώμενος από την έμπνευση των διδασκάλων του, ο Foulkes πειραματίζεται με τη νέα του μέθοδο. Στο βιβλίο του Group Analytic Psychotherapy – Method and Principles , θα περιγράψει τα εξής – τονίζοντας ιδιαίτερα πως η μέθοδος δεν υπήρχε κατά την περίοδο που ο ίδιος ξεκίνησε να τη χρησιμοποιεί πουθενά, ούτε στην Ευρώπη, αλλά ούτε και στην Αμερική:

Ο Foulkes εισήγαγε ένα νέο τρόπο προσέγγισης τον οποίο ονόμασε «ελεύθερη ρέουσα συζήτηση». Τα άτομα της ομάδας μπορούσαν να μιλήσουν για οτιδήποτε αισθάνονταν παρόρμηση, χωρίς επιλογή, αλλά ελεύθερα, ακολουθώντας το συνειρμό που δημιουργείτο μέσα στον κύκλο. Μέσα από αυτόν τον τρόπο, μπορούσαν να εκφραστούν συνειδητές ή ασυνείδητες απαντήσεις, οι οποίες προέρχονταν από το ασυνείδητο ενστικτωδών αντιλήψεων που το κάθε μέρος της ομάδας είχε για τα υπόλοιπα. Έτσι, έρρεαν στην ομάδα ασυνείδητες ερμηνείες, οι οποίες, εν τέλει, δεν ήταν μπολιασμένες από παρελθούσες εμπειρίες. Η επίγνωση αυτής της ομαδικής εργασίας γίνεται αντιληπτή στο άτομο μέσα από την αλληλοσυσχέτιση και την αλληλο-αντίδραση της ομάδας. Η ομαδική δυναμική καθρεφτίζει είτε τις φυσιολογικές αντιδράσεις του ατόμου, είτε τις νευρωτικές. Τελικά όμως, καθώς το άτομο αισθάνεται ενταγμένο σε μία ομάδα, η επικοινωνία αναπτύσσεται και η αίσθηση της συλλογικότητας του δίνει ταυτόχρονα και την απαιτούμενη ασφάλεια, ώστε να δουλευτούν νευρωτικές πλευρές και να υποστηριχθούν οι πιο υγιείς του όψεις.

Μέσα από τις σχέσεις που αναπτύσσονται στην ομάδα, το άτομο έχει τη δυνατότητα να βιώσει , μέσα από τις διαπροσωπικές σχέσεις, την αναδημιουργία του όποιου αρχικού του προβλήματος και να εντρυφήσει σε αυτό μέσα σε ένα πιο δομημένο περιβάλλον τα νευρωτικά και ψυχωτικά του προβλήματα. Καθώς, όμως, αυτά τα θέματα θα αναδυθούν προς επίλυση, είναι πολύ πιθανό να προκύψουν επιθετικές τάσεις. Έτσι, η στάση του συντονιστή είναι πολύ σημαντική, έστω και αν χρειάζεται να μένει διακριτική, ώστε να παραμένει ο χώρος σταθερά στην ομάδα. Χρειάζεται να υποστηρίξει 3 βασικά μέρη:
– Δομή:
Σε αυτό το μέρος βλέπουμε τις σχέσεις, τις συμμαχίες και τις διακρίσεις μεταξύ των μελών της ομάδας.
– Διαδικασία:
Η αλληλο-αντίδραση της ομάδας με λεκτικό ή με μη λεκτικό τρόπο εκδηλώνεται.
– Περιεχόμενο:
Είναι η ανάλυση του περιεχομένου μέσα από την εξελικτική πορεία του ατόμου και της ομάδας, όπως και της δομής που εδραιώνεται, παρόλο που μπορεί να αλλάζουν είτε μέσα από την ομάδα, είτε σκόπιμα. Όπως, για παράδειγμα, η χρήση κοινωνιογραμμάτων του Μορένο, όπου δίνει βαθμιαία ανάπτυξη στην επίγνωση των ατόμων για τον τρόπο που σχετίζονται μεταξύ τους.

Πιο συγκεκριμένα, ο Jacob Levi Moreno (1889 – 1972) δημιούργησε το κοινωνιόγραμμα, το οποίο είναι μία ειδική κοινωνιομετρική τεχνική, που δίνει, με διάφορες μορφές τη γραφική απεικόνιση του συνόλου των σχέσεων μίας ομάδας. Με την απεικόνιση αυτή, η δομή των σχέσεων παρουσιάζει εποπτικότητα και γίνεται άμεσα κατανοητή.

Είναι αναπόφευκτο ότι μέσα σε αυτήν τη διαδικασία που αναπτύσσεται, σταδιακά θα εδραιωθεί ένα ολικό δίκτυο επικοινωνίας, κάτι που ο Foulkes ονόμασε Matrix. Μέσα σε αυτό το πεδίο που έχει δημιουργηθεί από το πλαίσιο της ομάδας, τα ατομικά νευρωτικά θέματα κατανοούνται και απορροφώνται με διαφορετικό τρόπο. Η μοναδικότητα του καθενός δημιουργεί μία διαφορετική αντίληψη, πρώτα στο ίδιο το άτομο για τον εαυτό του, αλλά και στην ολοκλήρωση της ομάδας, μέσα από την προσωπική του αντιμετώπιση στο κάθε γεγονός που διαδραματίζεται.

Ο Foulkes συνέχισε να αναπτύσσει την τεχνική του, καθώς και αυτός πειραματιζόταν με μία νέα προσέγγιση, ως πρότινος. Άρχισε λοιπόν να εξετάζει τους ειδικούς θεραπευτικούς παράγοντες που προκύπτουν μέσα από την ομαδική, αναλυτική ψυχοθεραπεία, που είχε ως κύριο στόχο το άτομο, μέσα όμως στο πλαίσιο μίας ομάδας, ως σύνολο. Όπως κάθε ψυχοθεραπευτική προσέγγιση, είχε πολλά κοινά με αυτά της ψυχανάλυσης. Αυτά είναι: α) η αυξημένη συνειδητότητα β) η κάθαρση γ) η ενδοψυχική διεργασία δ) η επίγνωση και ε) η ανάλυση των αμυντικών μηχανισμών. Ο Foulkes διέκρινε όμως και τους θεραπευτικούς παράγοντες που προκύπτουν ειδικά από τις ομαδικο-αναλυτικές προσεγγίσεις.

1. Κοινωνικοποίηση
Το άτομο νιώθει αποδεκτό και, έτσι, βγαίνει από την απομόνωσή του
2. Φαινόμενο καθρέφτη
Το άτομο μπορεί να δει τον εαυτό του μέσα από τις διάφορες συμπεριφορές της ομάδας, όπως και τις προβολές του στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας.
3. Φαινόμενο συμπυκνωτή
Είναι ο τρόπος που, βαθύ ασυνείδητο υλικό εκφράζεται μέσω των απελευθερωτικών και ευαισθητοποιών επιδράσεων μεταξύ των μελών της ομάδας, όπως και η σημασία των συμβόλων, που εμφανίζεται στα διάφορα μέλη και ο τρόπος που γίνονται αντιληπτά μέσα από τη συλλογική αντίληψη της ομάδας.
4. Ανταλλαγή

Πώς οι διάφορες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών δημιουργούν το φαινόμενο της αλυσίδας και, έτσι, μέσα από την εμπειρία του άλλου, θα αναπτυχθεί τελικά όλη η ομάδα, συνολικά.
Ο Foulkes πρόσθεσε ακόμα μερικούς παράγοντες, που είναι: 1) η υποστήριξη – όπου το άτομο δε νιώθει μόνο και εκτεθειμένο, αλλά βιώνει, μέσα από την ομάδα, αποδοχή και υποστήριξη στα ζητήματα που αντιμετωπίζει 2) η επικοινωνία – όπου πρόσφερε, με τη βοήθεια του συντελεστή, επίγνωση στην ομάδα, ώστε να εμβαθύνει σε ασυνείδητα επίπεδα, όπως και να βοηθήσει στην ανάπτυξη των εκφραστικών δυνατοτήτων, καθώς για τον Foulkes, οι ψυχωτικές και νευρωτικές διαταραχές συνδέονται πάντοτε με ένα μπλοκάρισμα στο σύστημα επικοινωνίας και κοινωνικοποίησης του ατόμου. Πίστευε δε, ότι η εξελικτική διαδικασία της επικοινωνίας έχει πολλά κοινά με το να κάνει το άτομο το ασυνείδητο, συνειδητό και με τις έννοιες του ασυνειδήτου προ-συνειδήτου και συνειδητού σε μία τοπογραφική και δυναμική λογική. Το προσυνειδητό περιλαμβάνει κάθε ψυχικό στοιχείο που δε βρίσκεται στην άμεση επίγνωση του ατόμου, αλλά μπορεί να ανακληθεί με συνειδητή προσπάθεια. Επίσης, Καθώς είχε δει ότι οι νευρωσικές και οι ψυχωσικές διαταραχές είναι συνδεδεμένες με ανεπαρκή επικοινωνία, επεσήμανε πως επηρεάζουν, τόσο σε ενδοψυχικό, όσο και διαπροσωπικό επίπεδο. Η ενδοψυχική σύγκρουση προέρχεται από τη διαμάχη ανάμεσα στις ενστικτώδεις επιθυμίες του ατόμου, το «εκείνο» και τις «κοινωνικές επιταγές», όπως τις αντιλαμβάνεται και τις ενσωματώνει το άτομο και που αποτελούν το «υπερεγώ» του.

Εν κατακλείδι, το «εκείνο» είναι αυτό που ελέγχει τις βιολογικές ανάγκες του ατόμου, όπως και ως ανώτερο σκοπό έχει την ευχαρίστηση. Από την άλλη, εμπεριέχει την καταστροφική ενόρμηση του θανάτου . Το «εγώ» έχει σκοπό να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του «εκείνου», λαμβάνοντας όμως υπόψη τις διάφορες καταστάσεις όπως ο έλεγχος της πραγματικότητας, η ανεύρεση λύσεων, η ορθή κρίση – λειτουργίες που εντάσσονται στο «υπερεγώ». Το «υπερεγώ» αποτελεί το οργανωμένο μέρος της προσωπικότητας. Είναι κυρίως ασυνείδητο. Αποτελεί την αντιθετική δύναμη του «εκείνου». Αποτελείται δηλαδή από ηθικούς κανόνες, όπως και τους κοινωνικούς τρόπους.

Ο Foulkes έκανε ένα πείραμα που κατέληξε στη δημιουργία της ομαδικής αναλυτικής ψυχοθεραπείας, μίας μεθόδου πλέον εδραιωμένης. Δημιούργησε ένα ιδιαίτερο είδος σχέσης και αλληλεπίδρασης μέσα από την ομαδική ψυχοθεραπεία. Ήταν σίγουρα μία μεγάλη αλλαγή στο ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο που μετέθεσε την προσοχή από τον ατομισμό στον πλουραλισμό, δηλαδή την αντίληψη πως κάθε τι που υπάρχει αποτελείται από έναν ολόκληρο κόσμο από ανεξάρτητες οντότητες. Ο Εμπεδοκλής έλεγε πως 4 βασικές ουσίες αποτελούν τα όντα – χώμα, νερό, αέρας, φωτιά. Ο Foulkes ανέπτυξε ένα σύστημα όπου το κάθε μέλος είχε από κοινού με την ομάδα του τη δημιουργία της ψυχοθεραπευτικής κατάστασης, με υπευθυνότητα. Η κάθε ομάδα αναπτύσσει το δικό της Matrix, όπου εξελίσσεται μέσα από αυτό, αλλά και το εξελίσσει, μεγαλώνοντας έτσι την επίγνωσή της. Αυτό συνεπικουρούσε στην ψυχική ωριμότητα της ομάδας, αλλά και στην ψυχική της αλλαγή.

Πηγή αναφοράς:

Υλικό από τις παραδόσεις του κου Κ. Μωρόγιαννη, ψυχιάτρου, ψυχοθεραπευτή και ομαδικού ψυχαναλυτή στο ΚΕ.ΘΕ.ΣΥ.